“Personal Monitor” trong Live Show & Studio khi kết hợp với IEM (In-Ear-Monitor)

Nguồn: Vienacoustics Group

Có gì khác nhau giữa việc sử dụng Loa kiểm âm & IEM (in-ear-monitor/Personal Monitor) khi chơi nhạc?

Rất nhiều người kỹ thuật monitor nghĩ rằng; nghe bằng IEM hay Speaker Monitor vẫn vậy thôi. Và khi trang bị cho họ Personal Monitor thì nhu cầu của họ được giải quyết bằng cách tự Mixing là tối ưu rồi! Mọi thứ không đơn giản như vậy. Chúng ta hãy khám phá thêm những yếu tố về “nhu cầu của thính giác”, “tâm lý học về âm thanh”,…& những gì các thiết bị có thể “phục vụ” nhu cầu của các nghệ sỹ được tự nhiên nhất với trải nghiệm thực tế gần 20 năm kinh nghiệm tiếp xúc với các thiết bị âm thanh.

(Bài viết không mang tính chất quảng bá về thiết bị âm thanh của các hãng, mà hướng đến cho chúng ta cái nhìn khách quan nhất & hiệu quả nhất khi sử dụng các thiết bị âm thanh hỗ trợ cho các nghệ sỹ trong các Live Show & Recording được tốt nhất.)

Đa số kỹ sư âm thanh làm Personal Monitor đều có nhiều “kỹ năng mềm” cần thiết trong công việc; xây dựng mối quan hệ đáng tin cậy với các nghệ sỹ (ban nhạc & ca sỹ, diễn viên) là điều rất quan trọng để họ cảm thấy được hỗ trợ tốt nhất, họ có thể tập trung vào chuyên môn của mình và không phải bận tâm về những gì mình “phải nghe thấy”. Nhưng để hiểu thế nào về cách bộ não & tai của con người làm việc cùng nhau để tạo ra phản ứng thính giác, và làm thế nào chúng ta sử dụng hiểu biết về âm thanh vào việc Mixing?

Thính giác không chỉ đơn giản là hiện tượng cơ học của sóng âm thanh đi vào ống tai & được chuyển thành các xung điện bởi các tế bào thần kinh của tai trong: mà đó cũng là một trải nghiệm về cảm nhận. Tai & não kết hợp với nhau để “dịch” sóng âm thanh một sự kiện mang tính thông tin cho chúng biết các phương vị của các nguồn âm (phương vị: phương hướng & vị trí) đến từ đâu, khoảng cách xa/gần đến mức nào, cho dù là tĩnh hay động, chú ý đến nó như thế nào và có hay không có phản ứng lại,…
Trong khi các yếu tố bổ sung của tâm lý học nhận thức cũng đang diễn ra – kỳ vọng cá nhân, định kiến và khuynh hướng cá nhân mà chúng ta không thể bù đắp – người Kỹ sư âm thanh chắc chắn có thể sử dụng “tâm lý học về âm thanh” để cải thiện việc mixing cho hợp lý.

Cảm nhận là gì?

Âm nhạc không bình thường ở chỗ nó kích hoạt tất cả các khu vực của não bộ con người. Phản ứng của chúng ta được kích thích khi chúng ta nghe một giai điệu, nhịp điệu hấp dẫn thì cảm ứng về cảm xúc của hệ thống cơ chân tay được kích hoạt bởi một giai điệu và chúng ta cảm thấy sự thôi thúc để nhún nhảy, lúc lắc cơ thể; và chúng ta cảm thấy tâm trạng của chúng ta chuyển từ vui sang buồn hoặc ngay lập tức được “sống lại” khi nghe một câu nhạc của một giai điệu quen thuộc, gắn với nhiều kỷ niệm. Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng ở những người bị tổn thương não nghiêm trọng và bệnh nhân sa sút trí tuệ có thể được phục hồi khi họ nghe những giai điệu âm nhạc quen thuộc, yêu thích trong cuộc sống của họ.
Vỏ não của phần thính giác giải phóng ra chất “dopamine” khi nghe âm nhạc – một chất có khả năng gây nghiện tương tự cũng được giải phóng ra khi quan hệ tình dục, ăn sô cô la hoặc cô – ca – in,… Điều này làm cho âm nhạc trở thành một trong những cách lành mạnh để đạt được “khoái cảm” trong mỗi người. Các DJ & các nhà sản xuất âm nhạc sử dụng đặc tính để tạo hiệu ứng rất tốt khi hoà âm một bản nhạc Remix; trong một hiện tượng gọi là lắng nghe khởi âm, bộ não của chúng ta thực sự trở nên háo hức chời đợi sự tiết xuất “dopamine” & khi âm nhạc giải quyết, và nó điều khiển sự căng thẳng rồi giải phóng ra chất này thì nó tạo ra một cảm giác hưng phấn cho người nghe.

Khả năng nghe của tai người

Thính giác của con người không phải là tuyến tính – đôi tai của của chúng ta & bộ não hợp nhất để cung cấp cho sự định hướng tốt hơn cho các tần số đang tồn tại. Điều này được thể hiện trong các đường cong “âm lượng” (đường Đẳng thính) bằng nhau của Fletcher – Munson, và đó là nơi mà khái niệm về thang đo A (A-Weight) – đo mức độ tiếng ồn bắt nguồn. Như chúng ta cóthể thấy từ sơ đồ dưới đây: Chúng ta nhận thấy với một giai điệu muốn bằng nhau tần số 62,5Hz với 1kHz thì âm lượng chênh nhau 30phon (30dB).

Tương tự, ngưỡng âm lượng mà tại đó chúng ta nhận thấy thay đổi theo theo tần số. Khoảng tần số chúng ta nghe thấy tốt nhất (thính nhất) là từ 1kHz – 5kHz; nghĩa là, chúng ta có thể phát hiện một lời thì thầm của một bài phát biểu ở mức âm lượng rất thấp. Tuy nhiên, nếu âm thanh khác của một tần số tương tự đang có lớn hơn thì chúng ta không thể nghe được tiếng thì thầm đó nữa, hiện tượng này được gọi là “mặt nạ thính giác” hay “Át âm”.Điều này có thể được minh hoạ bằng kinh nghiệm sau: Một cuộc nói chuyện tại ga xe lửa đang diễn ra thì xe lửa đi qua, hai người phải nói rất to, đôi khi phải hét lên thì mới nghe rõ. Bởi vì tiếng ồn của con tầu có nhiều tần số trùng với tần số của tiếng nói nên đúng lúc đó chúng ta không thể nghe rõ ràng những gì người đối diện nói, và phải chờ chuyến tầu đi qua: tiếng ồn của xe lửa đang giấu đi tín hiệu của 2 người nói chuyện (át âm). Mức độ Át âm phụ thuộc vào từng cá nhân – một số người vẫn có khả năng nghe được người bạn của họ đang nói gì nếu họ chỉ nâng giọng lên một chút, trong khi những người khác cần bạn của họ phải hét to thì mới nghe được.

Hiện tượng “Mặt nạ – Át âm” cũng xảy ra một cách tinh tế khi hai nguồn âm của các tần số khác nhau được phát cùng một lúc, miễn là chúng có những tần số riêng biệt có thể nghe thấy. Tuy nhiên, nếu hai nguồn âm cùng một tần số (hoặc một khoảng tần số), chúng được cho là chiếm cùng băng thông, và nguồn âm nào có âm lượng lớn hơn sẽ làm nguồn âm còn lại không thể nghe thấy.Ví dụ, nếu chúng ta phát một tần số 1Khz để chúng dễ dàng nghe thấy, và sau đó thêm một nguồn âm khác 1,1kHz với mức âm lượng lớn hơn vài phon (dB), tần số 1kHz lúc này dường như “biến mất”. Khi chúng tắt nguồn âm thứ 2 đi (1,1kHz), chúng ta thấy rằng nguồn âm thứ 1 vẫn còn đó, đây chính là hiện tượng “át âm”. Sau đó chúng ta lại mở nguồn âm thứ 2 (1,1kHz), để nguồn âm thứ 1 biến mất một lần nữa nhưng bằng cách quét tần số lên dần từ 1kHz lên 1,1kHz thì chúng ta sẽ nghe thấy nguồn âm thứ 1 như những âm thanh khác biệt.
Khả năng nghe tần số này rõ ràng được gọi là “nghe có chọn lọc”, đó là một khả năng diễn ra trong màng đáy của ốc tai. Khi hai nguồn âm có tần số gần giống nhau, chúng ta không thể phân biệt sự khác giữa chúng & nghe thấy chúng như một nguồn âm đơn. Người bị mất thính giác do tổn thuương ốc tai thường sẽ phải vật lộn để phân biệt các phụ âm trong lời nói.
Đây là hiện tượng quan trọng cần lưu ý khi Mixing. Phạm vi tần số mà thính giác của chúng ta nghe tốt & hài hoà nhất ở khoảng 500Hz – 5kHz, là nơi nhiều nguồn âm như: Guitar, Keyboard, Strings, Brass & Vocal chứa đựng; và khi chúng ta có cùng lúc nhiều nguồn âm thì mọi thứ bắt đầu dễ lộn xộn. Đây là lúc bộ Điều chỉnh âm sắc (Equalizer), Bộ lọc tần số (Filter) trở nên rất hữu ích trong việc “làm sạch” các nguồn âm.
Ví dụ: Micro của Kick Drum sẽ thu nhận cả các tần số trung, trung cao & cao không cần thiết cho nhạc cụ này. Âm thanh đặc trưng của Kick Drum thực sự có ở tần số thấp hơn, vì vậy bằng sử dụng EQ, chúng ta có thể “làm sạch” nhiều thành phần tần số không cần thiết cho nhạc cụ này vào việc mixing.

Thật ngẫu nhiên, vì phản ứng tần số phi tuyến tính của thính giác chúng ta, điều này cũng làm cho bộ não suy nghĩ rằng âm thanh to hơn & mạnh hơn hoặc ngược lại khi bộ não không quan tâm đến tần số cao hay thấp thì một tín hiệu lại tạo ra cảm giác về chiều sâu & khoảng cách của nguồn âm.

Điều này cũng đáng để xem xét xem liệu tất cả các nguồn âm đầu vào có cần thiết để Mixing cho hệ thống Monitor? Những dải tần số, hiệu ứng được sử dụng khi tạo ảnh âm tổng thể trên một hệ thống âm thanh PA lớn có làm ảnh hưởng & khi mixing phần âm nhạc, Vocal cho IEM?Chúng ta sẽ tìm hiểu những điều này vào bài viết sau với: Hiệu ứng “Mặt sóng thứ nhất” & “Ngưỡng phản xạ” liên quan đến việc não & tai con người cùng “làm việc” cho việc cảm nhận âm thanh.